Бала білуі тиіс әдептер
«Әдеп» арабтың ادب (әдәбун) сөзінен шыққан. Тілдік мағынасы: «көркем мінез, жүріс-тұрыс, тәрбие, сыпайылық» деген ұғымдарды қамтиды.
«Лисанул – араб» сөздігінде Ибн Манзур: «Адамдарды жақсы қасиеттерге үйретіп, жамандықтан тыйып, тәрбиелегендіктен «әдеп» деп аталған» - деп түсіндірген.
Бұл сөзге қатысты ғалымдар әр-түрлі анықтамалар айтқан. Сол сөздерді сараптай келе мынадай анықтама шығаруға болады. «Әдеп деген – сөзбен де, іспен де мақтауға лайықты болған амалдарды атқару. Басқаша айтқанда, көркем мінез-құлыққа ие болу, мақтауға лайықты істерге тұрақтау».
Қазақта «Әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала – сорлы бала» - дейді. Баламыз кішкентайынан әдепті әдетке айналдырсын десек, төменде келетін бір қатар әдептерді үйретейік.
Ата-ана алдындағы әдептер:
1. Ата-ананың сөздерін тыңдау;
2. Әмірлеріне бойұсыну
3. Алдарынан кесіп өтпеу;
4. Екеуінің қасында дауыс көтеріп сөйлемеу немесе жарысып сөйлемеу;
5. Рұқсатсыз үйден шықпау;
6. Рұқсатсыз бөлмелеріне кірмеу.
Бауырларына қатысты әдептері:
1. Үлкенге құрмет көрсету;
2. Сөзін тыңдау;
3. Кішіге мейірімділік таныту.
Дастархан әдебі:
1. Дастарханға отырмас бұрын қолды үш рет жуу;
2. Тамақ жеуді «бисмилламен» бастау;
3. Оң қолмен және өз алдынан жеу;
4. Үлкендердің бастағанын күту;
5. Ойын-күлкіден сақтану.
6. Дастарханнан тұрарда «Әлхамдулилла» деп ішкізген, жегізген Аллаға мақтау айту;
7. Тамақтан кейін қолды және ауызды жуу.
Дәретхана әдебі:
1. Дәретханаға кірерде дәретхана дұғасын оқу. Ол дұға былай айтылады:
«Ә'уузу билләәһи минәл – хубси уәл – хобәәис»
2. Сол аяқпен кіру;
3. Сол қолмен тазалану;
4. Дәретхана ішінде сөйлемеу және көп отырмау;
5. Оң аяқпен шығу;
6. Шыққан кезде мына дұғаны айту: «Ғуфронәкә»
Үйге кіріп-шығу әдебі:
1. «Бисмиллә» деп оң аяқпен кіру;
2. Үйдегілерге сәлем беру;
3. Шығарда «бисмиллә» деп сол аяқпен шығу және мына дұғаны оқу: «Тәуәккәлту ‘ала Аллаһ, ләә хәулә уә ләә қууәтә иллә билләһил – алиил – азиим»
Көше әдебі:
1. Көшеде кездескен мұсылмандарға сәлем беру;
2. Қоршаған ортаны ластамау, дәрет сыңдырмау;
3. Қоғамдық орындарда (автобус, парктегі орындықтар) үлкендерге орын беру;
4. Үлкендердің алдын кеспеу;
5. Көмек сұрағанға көмек беру;
6. Көзді харамдардан сақтау.
Дәрісхана, мектеп әдептері:
1. Сыныпқа кіргенде сәлем беру;
2. Ұстаздың алдында көп сөз сөйлемеу;
3. Рұқсатсыз сөйлемеу;
4. Ұстазға қарсы сөз сөйлемеу;
5. Ұстаздың қателігін түзетпеу;
6. Ұстаз сыныпқа кіргенде және шыққанда орнынан тұрып құрмет көрсету.
Айдын СЕРІКБАЕВ,
Атырау қаласы «Құспан молла» мешітінің наиб имамы.